First published @LimassolToday
Μετρούμε ήδη 55 ημέρες πολέμου στην Ουκρανία μετά την εισβολή της Ρωσίας στις 24 Φεβρουαρίου. Όπως και κάθε άλλο κοσμοϊστορικό γεγονός, ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν θα μπορούσε να «προσαρμοστεί» στους κανόνες των ΜΜΕ, καθώς, τα διάφορα κανάλια επικοινωνίας, οι τεχνολογίες, οι οργανισμοί ΜΜΕ, και οι νόρμες και άτυποι κανόνες που ισχύουν εντός του συγκεκριμένου πεδίου, έχουν αποκτήσει κατά τα τελευταία χρόνια μια αυξανόμενη σημαντικότητα ως προς τον τρόπο που διαμορφώνεται το πεδίο της πολιτικής. Τα εργαλεία επικοινωνίας που έχουν στη διάθεσή τους τα εμπλεκόμενα μέρη, αποτελούν καταρχάς τις σημαντικότερες πλέον πηγές πληροφόρησης και πολιτικού debate, αλλά ταυτόχρονα, μέρη με τα οποία οφείλουν να «εναρμονίσουν» τις σχέσεις τους, ούτως ώστε να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη τους από τη λειτουργία τους.
Στη σημερινή κοινωνία των τεραστίων όγκων πληροφορίας και διακινούμενου υλικού (κυρίως λόγω της δομής του διαδικτύου), δεν θα ανέμενε κανείς ο πόλεμος της Ουκρανίας να καταφέρει να μην «παίξει» με τους κανόνες του μιντιακού περιβάλλοντος. Βλέπουμε καθημερινά, από τις 24 Φεβρουαρίου, ανάμεσα σε απύθμενη πληροφορία, έναν ανυπολόγιστο αριθμό εικόνων και βίντεο να κατακλύζουν τη δημόσια σφαίρα, και να αποτελούν, όπως λογικά θα υπολόγιζε κανείς άλλωστε, αντικείμενα πότε αντιπαράθεσης, άλλοτε συσπείρωσης, ή αντικείμενα που προσφέρονται για να εργαλειοποιηθούν για την εξυπηρέτηση και υποστήριξη συγκεκριμένων αντιλήψεων ή ιδεολογιών.
Όλοι μας θα έχουμε δει τουλάχιστον μια φορά, κάποια από τις πολλές απόπειρες επικοινωνιακής επικράτησης του Ουκρανού προέδρου Βολοντιμίρ Ζελένσκι μέσω των διαφόρων οπτικογραφημένων παρεμβάσεών του, βίντεο από τα διάφορα πεδία μάχης ή εικόνες που να αποτυπώνουν τη δίνη του πολέμου (όπως τις φωτογραφίες των πτωμάτων από ομαδικούς τάφους στην Μπούτσα ή τις φωτογραφίες της ισοπεδωμένης Μαριούπολης).
Παρατηρείται επομένως, μια «θεαματική» κάλυψη του καταστροφικού φαινομένου του πολέμου. Ένα είδος κάλυψης που δημιουργεί το είδος περιεχομένου που ο σύγχρονος πολίτης είναι έτοιμος να καταναλώσει χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία, όπως αυτό που ο Guy Debord περιέγραφε στο βιβλίο του «Η Κοινωνία του Θεάματος» (1967) όταν αναφερόταν σε μια κοινωνία όπου η πολιτική, η οικονομία, η κοινωνική ζωή και η κουλτούρα κυριαρχούνταν όλο και περισσότερο από τις διάφορες μορφές θεάματος.
Το δίχως άλλο, η εποχή μας […] προτιμά την εικόνα από το πράγμα, το αντίγραφο από το πρωτότυπο, την αναπαράσταση από την πραγματικότητα, το φαίνεσθαι από το είναι […]
Ludwig Feuerbach, Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση της Ουσίας του Χριστιανισμού
Ωστόσο, στη σύγχρονη κοινωνία και ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, το εύρος του τι αποτελεί θέαμα έχει αυξηθεί, κυρίως εξαιτίας της ραγδαίας αύξησης του αριθμού των νέων μέσων και των κοινωνικών δικτύων (Facebook, YouTube, Twitter, Instagram, TikTok κ.ά.), τα οποία αυξάνουν το εύρος και την εμπλοκή του θεάματος στις πτυχές της σύγχρονης ζωής. Ενδεικτικά, το Tik Tok αποτέλεσε για πολλούς μια μικρή επανάσταση ως προς τον τρόπο που ο απλός κόσμος τεκμηρίωνε την εμπειρία του πολέμου, με αρκετές δημοσιεύσεις μάλιστα, να χαρακτηρίζουν τον πόλεμο την Ουκρανία ως τον «πρώτο πόλεμο TikTok». Έντονη είναι και η δραστηριοποίηση στο Telegram, εντός του οποίου διακινείται καθημερινά υλικό που στις πλείστες των περιπτώσεων συγκλονίζει, και προέρχεται από τους άμεσα εμπλεκόμενους στον πόλεμο (στρατιώτες και πολίτες).
Το «θέαμα» επομένως, αποτελεί υλικό που απεικονίζει γεγονότα με τρόπο που να διαταράσσεται η συνηθισμένη ροή πληροφορίας. Με άλλα λόγια, περιεχόμενο που να είναι ικανό να τραβήξει την προσοχή της κοινής γνώμης αλλά και των ΜΜΕ, που προέρχεται κατά κύριο λόγο από τον μέσο χρήστη των Social Media και των διάφορων πλατφορμών άμεσης επικοινωνίας που φτάνει να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο και μια συσκευή smartphone. Τέτοιου είδους περιεχόμενο, εύκολα αναμεταδίδεται με ραγδαίους ρυθμούς, γίνεται viral και μπορεί να αποτελέσει σε αρκετές περιπτώσεις σημαντικό κοινωνικοπολιτικό εργαλείο.
Στο σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον των ΜΜΕ, το θέαμα αποτελεί βασικό εργαλείο προσέλκυσης της προσοχής του κοινού. Αυτό παρατηρήθηκε και κατά τη διάρκεια άλλων κοσμοϊστορικών γεγονότων όπως η επίθεση της 9/11, οι τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη, το τσουνάμι στην Ινδονησία, πτώσεις αεροσκαφών και άλλες καταστροφές. Παρατηρήθηκε επίσης και σε άλλες διάφορες πολιτικές εξεγέρσεις όπως για παράδειγμα τα Κίτρινα Γιλέκα στη Γαλλία ή οι Αγανακτισμένοι, μέχρι και κατά την ανάδυση διάφορων σκανδάλων όπως το περιστατικό με τον Βρετανό Υπουργό Υγείας Ματ Χάνκοκ και τη σύμβουλό του μέσα σε ασανσέρ.
Με μια πρώτη ανάγνωση το συμπέρασμα που προκύπτει είναι: Η κοινωνία της πληροφορίας στην οποία ζούμε, μας τροφοδοτεί σε συνεχόμενη ροή χωρίς καμία παύση με τεράστιους όγκους πληροφορίας, τους οποίους δικαιολογημένα δεν μπορούμε να επεξεργαστούμε επαρκώς, πέραν από την ποσότητά τους και λόγω χρόνου πολλές φορές. Μάλιστα, αρκετή από την πληροφορία την αγνοούμε παντελώς. Εντός του επικοινωνιακού περιβάλλοντος επομένως, μαίνεται μια συνεχής μάχη για το τι θα καταφέρει να μας αποσπάσει την προσοχή μας, και όπως φαίνεται, το «θέαμα» αποτελεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό εργαλείο. Εμείς τείνουμε να αρκούμαστε στη θεαματική πλευρά του κάθε κρίσιμου ζητήματος, χωρίς να επιδιώκουμε στις πλείστες των περιπτώσεων να εισχωρήσουμε σε περισσότερο βάθος ούτως ώστε να κατανοήσουμε επαρκώς, σύνθετα και περίπλοκα ζητήματα.
Είναι για παράδειγμα, αρκετή η αναδημοσίευση μιας φωτογραφίας με πτώματα από την Ουκρανία, για να κατανοήσουν κι άλλοι ότι ένας πόλεμος δεν αποτελεί τίποτε άλλο πέραν από καταστροφή. Χωρίς να υπάρχει οποιαδήποτε περίπτωση περαιτέρω αποδόμησης φιλοπολεμικών αφηγημάτων για παράδειγμα, ενώ την ίδια ώρα να γίνεται αναζήτηση ακόμα περισσότερου σχετικού υλικού.
Ζούμε όπως είπε και ο Debord σε μια κοινωνία στην οποία η ζωή αποτελεί ένα τεράστιο σωρό θεαμάτων. Ζούμε μέσα σε θεάματα, καταναλώνουμε θεάματα, διψούμε για θεάματα. Αυτό είναι που παρατηρώ τις τελευταίες εβδομάδες από το περιεχόμενο που διακινείται τόσο στα Social Media όσο και στους διάφορους οργανισμούς ΜΜΕ και αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Και όπως ο ίδιος έγραφε: «Εκεί όπου ο αληθινός κόσμος μεταβάλλεται σε απλές εικόνες, οι απλές εικόνες καθίστανται αληθινά όντα, και αποτελεσματικά κίνητρα μιας υπνωτικής συμπεριφοράς».